All Saints Day in Poland - 1 November 2024 - A Triumph of Humanity to be considered in the face of the murderous present - A Memory Recalled in a Time of Great Danger
This is a particularly significant, symbolic and resonant All Saints Day and All Souls Day, recumbent in the shadow of war.
I have found it so difficult to sleep in recent weeks and particularly last night.
In Ukraine accurate reports are difficult to unearth, concealed for 'security reasons' but in the conflict sources indicate hundreds of thousands of Russian and Ukrainian soldiers have been killed so far.
In the Middle East there are even more terrible statistics concerning Palestinian civilians and now horrors in Lebanon. The flawed human consciousness of the sacred nature of life throws me into despair. Death and injury is barbarously forced upon thousands of blameless children.
And the appalling silence concerning the barbarism, loss and displacement of millions on an unimaginable scale in Sudan ...
This situation has thrown me into complete mental confusion, horror and repugnance. The repetition of hatreds I thought had gone forever break like a wave once more over us. The sanguinary, remorseless terrorism in the world today and the terrible echoes of past racist atrocities and revenge for them have returned with a monstrous vengeance threatening to engulf us all. Respect for the individual human life seems to have vanished, if it ever genuinely existed, as one examines the chronicle of human history...
I feel profound disillusionment at the disproportionate, self-interested response of many countries, a rejection or rationalization of the nature of truth. Humanitarian aid is tortuously variable in delivery in the grimmest of situations. All the moral values I respected and was encouraged to abide by when brought up as a young man seem to have disintegrated in shards of bloodthirsty suffering. I am reminded of an aphorism from that wise French author Honoré de Balzac that I once had printed on my visiting card:
There are no principles only events
Every day hundreds of children are dying a loathsome death, injured or maimed beyond my imagination, thousands so far.
Not to mention the additional thousands of terrifying deaths of adults, whole families, many in refugee camps, bodies and still pumping hearts buried alive. Some are consigned to the flames in the grimmest of ironies, or smothered under the crushing rubble of immovable concrete. I cannot imagine a more horrifying death than to be buried alive under shattered concrete in utter darkness with smashed limbs.
I am horrified that a vengeful religious war can erupt once more, faced as we are with so many malevolent eruptions of indifferent Nature and climate. The floods in Valencia are a natural disaster of immense magnitude and this in the midst war. Morality has not evolved over hundreds of years - we are inhabiting the Old Testament.
'International law' has become merely a hollow laugh behind the hand, another ghoulish dance around the golden calf, a nationalist charade of so-called laws that no longer exist in reality and cannot be implemented.
Yes, many thoughts came into my mind wandering the Powązki Cemetery in Warsaw last year and yesterday. In the warm sunshine a group of happy children were cleaning the grave of an eminent former pupil of their school, care for the departed. The contrast with the present brought me close to tears. Ordinary citizens simply want a rewarding occupation and happy family life with realistic aspirations.
I was reminded of the fine poem by the Welsh poet of genius, Dylan Thomas, who addressed this subject years ago with a poetic power I could never approach.
The Hand that Signed the Paper
The hand that signed the paper felled a city;
Five sovereign fingers taxed the breath,
Doubled the globe of dead and halved a country;
These five kings did a king to death.
The mighty hand leads to a sloping shoulder,
The finger joints are cramped with chalk;
A goose's quill has put an end to murder
That put an end to talk.
The hand that signed the treaty bred a fever,
And famine grew, and locusts came;
Great is the hand that holds dominion over
Man by a scribbled name.
The five kings count the dead but do not soften
The crusted wound nor pat the brow;
A hand rules pity as a hand rules heaven;
Hands have no tears to flow.
Dylan Thomas
 |
Powązki Cemetery in Warsaw, November 1st 2024 |
Extracted from:
A Country in the Moon: Travels in Search of the Heart of Poland by Michael Moran (Granta, London 2008)
The original fabric of eighteenth and nineteenth-century Warsaw has almost disappeared except paradoxically among the dead at Powązki cemetery. In many respects it is an extension of the tombs at Wawel in Kraków. Particularly eminent citizens are buried there among the legions of the forgotten.
An autumn funeral at Powązki is particularly moving. The mourner emerges into a chill sun from under the cupola of the cemetery church of St. Charles Borromeo. The last leaves of summer flutter down like flakes of gold from an azure sky. One follows the coffin drawn by men dressed in eighteenth century livery of gilded black behind the priest and swaying cross along far-reaching allées to the waiting vault.
On this day Poles not only honour departed members of their own families but all who have contributed to the national identity – in politics, the military, the arts and liberal professions. Entire dynasties of architects such as the Merlinis, who built the palaces of Warsaw, lie buried here.
 |
Memorial to the members of the Chopin family. Especially emotional following the International Fryderyk Chopin Piano Competition on Period Pianos, Warsaw, just concluded |
A fierce patriotism and intimate relationship with the dead imbues Polish society with rare cohesion. Solitary figures sit hunched on seats cemented to the foot of a grave, rising now and then to adjust just a fraction their arrangements of flowers and candles.
 |
The resting place of the Heart of Chopin in the Church of the Holy Cross, Warsaw |
Chopin's Grave at Père Lachaise Cemetery, Paris
The beautiful weather meant Varsovians were in a buoyant mood and an almost festive atmosphere pervaded the golden-leaved necropolis. I found myself purchasing candles and searching out the graves of my favourite Polish musicians and artists with an unaccustomed feeling of what one might fancifully call ‘sepulchral elation’. These gestures of a communal belief in the immortal soul of man were deeply affecting.
At dusk the cemetery took on a true metaphysical atmosphere as the temperature fell and the mists of autumn descended. The dome of the church dissolved in fog as I joined the human tide passing through the Gate of Great Silence. The dark paths were illuminated by innumerable points of light, swathes of candles in an expression of fervent theatricality. Poles filtered past the graves in silence or in soft-whispering groups.
A million or so dead have been buried here over two centuries and countless graves robbed or lost. The ‘catacombs’ are normally long, gloomy galleries with six vertical rows of vaults for wealthier citizens, but that night they were a river of candle-light in red, yellow and white. A complete wheeled fortress gun-carriage adorned the grave of Major-General Jędrzej Węgłowski who invented it and died in 1861. A propeller was fixed to the grave of the Polish aviator Major Ludwik Idzikowski who died attempting to fly the Atlantic in 1929. Tram rails formed a cross for a tramway man killed when a boiler exploded in 1917. This cemetery was the only place leading sculptors could work without police interference from the partitioning powers, which resulted in superbly sculptured figures.
The funeral processions of Varsovian high society usually departed from the home where the body had been lying for three days. Chopin himself left the instruction ‘Open my body that I may not be buried alive.’ The body would then pass to the Holy Cross Church in Krakowskie Przedmieście (where Chopin’s heart lies) and then the considerable distance through the pungent and colourful Jewish ghetto quarter to Powązki. The coffins of two Polish racing airmen, Żwinko and Wigura, were mounted on top of the fuselage of their wrecked plane to be transported through the city.
I placed my own candles on the graves of the great pianist Witold Małcużyński, whom my pianist uncle Edward Cahill knew and admired, the national composer Moniuszko as well as the violinist and composer Henryk Wieniawski. Chopin’s teachers Wojciech Żywny and Jozef Elsner were buried here and more recently the Polish film director Krzyszof Kieślowski. His grave has a bronze sculpture of two hands framing a scene before shooting on film.
Chopin's sensitive and extremely gifted poetic sister Emilia, taken tragically young from tuberculosis, is covered in flickering flames. Famous Polish actors and other artists smilingly wander about collecting money for the restoration and maintenance of the graves. Such a warm, communal and intimate atmosphere is created within the great reality of death. As I wandered down long avenues among nuns, lovers, families, priests and the elderly, glass containers shattered intermittently releasing small seas of fire that were hastily extinguished by passers-by.
 |
Powązki Cemetery in Warsaw, November 1st 2024 |
 |
Polish 'Golden October' in the gardens of the Palace of Nieborow during All Saints Day not far from Zelazowa Wola where Chopin was born |
The cemetery harbours many fascinating stories. Theatrical melodrama is seldom absent from the death of a Polish artist. Maria Wisnowska was a vivacious actress at the Variety Theatre. Radiantly promiscuous, she became slavishly obsessed (but not in love) with Alexander Bartenev, a glamorous Russian cornet in a regiment of hussars stationed in Warsaw. In the Slavic way of these things, they decided on a mutual suicide pact. After shooting her with his revolver his nerve failed when it came to turning the gun on himself. Bartenev was demoted in disgrace and imprisoned in a fortress. Impoverished he faithfully visited his lover’s grave until death. More macabre was the result of a bomb which fell on Powązki from a Soviet aircraft. A coffin was thrown up from the depths of a tomb and on the hands of the skeleton were seen a pair of white kidskin gloves. The right hand held a wave of long golden hair, which fell from the skull to the bony knees and rippled in the breeze like a bizarre resurrection of life.
The memorial to the Katyń massacre is illuminated by a veritable sea of candles. The massacre at Katyń forest on the banks of the Dnieper river near Smolensk was one of the most notorious and controversial atrocities suffered by Poles during the Second World War. After the outbreak of hostilities some 25,000 Polish reserve officers (doctors, scientists, teachers, businessmen and other graduates – ‘the cream of the class enemy’) were detained in Russian camps in September 1939. After a few months of correspondence with their families an ominous silence descended. In April 1943, 4,321 corpses were exhumed from a mass grave by the Nazis. Each had his hands tied behind his back but had a bullet lodged in the base of his skull. The Nazis blamed the Soviets and the Soviets blamed the Nazis.
 |
| The Katyn Memorial |
Soviet guilt was established beyond doubt when President Gorbachev admitted the crime and revealed the location of the other two mass graves containing the remainder of the corpses. This outrage remains a symbol for Poles of the many atrocities committed against Poland by the USSR. The issue continues to smoulder and has affected generations of Poles with a negative or at the very least chronically suspicious stance towards Russia. Katyń is a weeping sore that seems to never heal. And then a memorial to the horrors of the Smolensk air disaster in April 2010 that added yet another almost inevitable chapter to the seemingly blighted destiny of this valiant land.
Some distance on from Powązki is the Military Cemetery, where the military and others of the last two hundred years are buried.
Here are the anonymous graves of Home Army soldiers who fought in the Warsaw Uprising of 1944, memorials to those transported to Siberia by the Soviets, casualties of the Battle of Warsaw or the ‘Miracle on the Vistula’ in 1920 and soldiers who died valiantly fighting the German invasion of 1939. A tragic domain.
Rivers of candles flow into the Polish collective memory...
The extensive open nature of this section set among birches recalls the heartbreaking and bloody resistance of Poland to unmerited aggression. Contemplating the serried ranks of military crosses, each with a candle winking in the night, it is as if the cloth of heaven has been laid upon the earth.
After independence in 1918 many of the most notable citizens of Warsaw were buried here, including Władysław Szpilman the pianist.
 |
The grave of the Polish pianist Wladislaw Szpilman in Powazki Cemetery Warsaw on All Saints Day. The hero of Polanski’s film The Pianist died in Warsaw in July 2000 after a distinguished post-war musical career (he was an excellent interpreter of Chopin) and the composition of over five hundred popular songs. Ironically one of his loveliest songs is called W małym kinie [In a Little Cinema] which laments the loss of small, intimate cinemas so popular in the past in Poland. Many of his original recordings are still available transferred to CD. |
 | ||
Władysław Komar (58) was the 1972 Olympic Gold Medalist Polish shot putter, actor and cabaretist. Tadeusz Slusarski (48) was the 1976 Olympic pole vault champion. Both were killed in the same car in a head-on collision near the north-western village of Przybierowo on 17 August 1998. Both burned to death in their car.
|
A visit to the Jewish Cemetery adjacent to Powązki in Okopowa Street is a powerful and melancholic reminder of the tremendous historical presence of Jews in Warsaw and the central contribution they made to the life of the city. From 1527 to 1795 Jews were not permitted to live in Warsaw. The cemetery was founded in 1806, at that time outside the walls, and covered a massive eighty acres. Up to 1939 it contained the bodies of some 200,000 Jews in marked graves. Much of it is still a sad and neglected place, finely carved gravestones overgrown and awry, decorative wrought iron rusting in piles, doors to mausoleums gaping as if the soul has fled. Despite this, clearance and dedication by volunteers has improved sections immeasurably over the years.
Most moving are the common mass graves to the Ghetto Insurgents (overgrown grassy depressions surrounded by a circle of white marble standing stones with a simple black band) and memorial graves erected by Jewish families living abroad, family members murdered but never met. An inscription reads ‘In memory of one million Jewish children murdered by Nazi German barbarians 1939-1945.’
A statue of the renowned Janusz Korczak ‘The King of Children’ gently accompanies a few of his charges from his orphanage to their joint annihilation. Janusz Korczak (1878-1942) was the pseudonym of Henryk Goldszmit, the heroic Polish-Jewish pediatrician, children’s author and educational theorist. Andrzej Wajda made a film of his life in 1990 called Dr. Korczak.
Of the numberless descriptions I have read of the horrors of the Holocaust, this passage of the final journey of 200 children to the Treblinka extermination camp is the most heart-rending of all. It comes from Władisław Szpilman’s The Pianist.
The evacuation of the Jewish orphanage run by Janusz Korczak had been ordered for that morning. The children were to have been taken away alone. He had the chance to save himself, and it was only with difficulty that he persuaded the Germans to take him too. He had spent long years of his life with children, and now, on this last journey, he could not leave them alone. He wanted to ease things for them. He told the orphans they were going out in to the country, so they ought to be cheerful. At last they would be able exchange the horrible, suffocating city walls for meadows of flowers, streams where they could bathe, woods full of berries and mushrooms. He told them to wear their best clothes, and so they came out into the yard, two by two, nicely dressed and in a happy mood.
I am sure that even in the gas chamber, as the Zyklon B gas was stifling childish throats and striking terror instead of hope into the orphans’ hearts, the Old Doctor must have whispered with one last effort, ‘It’s all right, children, it will be all right,’ So that at least he could spare his little charges the fear of passing from life to death."
Władisław Szpilman The Pianist trans. Anthea Bell (London 2000) 95-96
Such public and collective acts of celebration and mourning, both glorious and humbling, morally impeccable and unashamedly artistic, bind Polish society together. Such gestures guarantee the continuity of the Polish psychological inheritance.
As I finally left through the clammy autumnal mist gathering my coat about me, I realized that All Saints’ Day in Poland was not a quaint, even macabre foreign custom, but a unique spiritual contribution to the soul of Europe and a triumph of humanity.
 |
Details of the Childrens' Memorial, Jewish Cemetery, Warsaw |
I gratefully acknowledge Dylan Thomas to speak for me once again concerning my plight as an author with an obsession for love and words. I try to retain creative thoughts of life but it is increasingly hard ….
In My Craft or Sullen Art
In my craft or sullen art
Exercised in the still night
When only the moon rages
And the lovers lie abed
With all their griefs in their arms,
I labour by singing light
Not for ambition or bread
Or the strut and trade of charms
On the ivory stages
But for the common wages
Of their most secret heart.
Not for the proud man apart
From the raging moon I write
On these spindrift pages
Nor for the towering dead
With their nightingales and psalms
But for the lovers, their arms
Round the griefs of the ages,
Who pay no praise or wages
Nor heed my craft or art.
Extract from:
A Country in the Moon: Travels in Search of the Heart of Poland by Michael Moran (Granta, London 2008)
A Country in the Moon: Travels in Search of the Heart of Poland by Michael Moran (Granta, London 2008)
https://www.amazon.co.uk/Country-Moon-Travels-Search-Poland/dp/1847081045/ref=sr_1_1?keywords=a+country+in+the+moon&qid=1572623715&s=books&sr=1-1
Polish Translation
Kraj z Księżyca: Podróże do Serca Polski (Wydawnictwo Czarne, Warszawa 2010)
Oryginalna tkanka osiemnastowiecznej i dziewiętnastowiecznej Warszawy znikła już niemal bez śladu; paradoksalnie jedynym zachowanym w całości fragmentem tej tkanki jest cmentarz na Powązkach. Pod wieloma względami jest to przedłużenie wawelskich krypt. Pośród legionów zapomnianych całkiem obywateli miasta grzebie się tu ludzi wybitnych i sławnych. Jesienny pogrzeb na Powązkach to szczególnie poruszająca uroczystość. Żałobnik wychodzi w chłodne promienie słońca spod kopuły przycmentarnego kościoła świętego Karola Boromeusza. Prosto z lazurowego nieba lecą ostatnie liście lata, płatki szczerego złota. Kondukt żałobny postępuje za trumną niesioną przez mężczyzn odzianych w osiemnastowieczną liberię, czarne szaty z ozdobnymi złoceniami. Z przodu kroczy ksiądz z krzyżem, prowadząc wszystkich wzdłuż długiej, prostej alei, do przygotowanej uprzednio krypty.
Włożyliśmy do koszyka rękawice ogrodnicze i worki na śmieci. Przed bramą kupiliśmy znicze nagrobne w pojemnikach z kolorowego szkła, w różnych rozmiarach i kształtach; sprzedawca zapewniał nas, że będą się palić przez trzy dni. Kupiliśmy również wieńce z suszonych i świeżych kwiatów, wybierając je spośród hektarów rozłożonych dokoła podobnych wiązanek.
Tego dnia Polacy oddają cześć nie tylko zmarłym członkom swoich własnych rodzin, ale też wszystkim tym, którzy przyczynili się do zachowania narodowej tożsamości – politykom, wojskowym, artystom, różnego rodzaju twórcom. Leżą tu całe dynastie architektów, takich jak Merlini, którzy budowali pałace Warszawy. Gorący patriotyzm i bliska więź ze zmarłymi niezwykle spajają polskie społeczeństwo. Samotne postacie siedzą przygarbione na ławkach przed nagrobkami, podnoszą się od czasu do czasu, by przestawić o drobinę kwiaty lub świece. Piękna pogoda sprawiła, że warszawianie byli w pogodnych nastrojach, a na przykrytym złotymi liśćmi cmentarzu panowała prawdziwie świąteczna atmosfera. Nim się zorientowałem, sam kupowałem już świece i wyszukiwałem groby moich ulubionych polskich artystów i muzyków, przepełniony niezwykłym uczuciem, które można by nazwać „cmentarną euforią”. Te gesty wspólnej wiary w nieśmiertelną duszę człowieka były ogromnie wzruszające. O zmierzchu na cmentarzu zapanowała prawdziwie metafizyczna atmosfera, szczególnie gdy podniosła się jesienna mgła. Kopuła kościoła rozmyła się w ciemności i mgle, gdy przechodziłem wraz z ludzką falą przez Bramę Wielkiej Ciszy. Mroczne ścieżki oświetlał blask niezliczonych płomyków, połaci ognia tworzących niezwykłą, teatralną atmosferę. Polacy przechodzili obok grobów w milczeniu, niektórzy wymieniali szeptem jakieś uwagi.
W ciągu ponad dwustu lat pochowano tu około milion ludzi, ogromna liczba grobów została też ograbiona lub zniszczona. „Katakumby” to zwykle długie, ponure galerie z sześcioma pionowymi szeregami krypt przeznaczonych dla bogatszych obywateli; tej nocy jednak wyglądały jak rzeka ognia, czerwonych, żółtych i białych świec. Ogromna laweta forteczna zdobi grób generała Jędrzeja Węgłowskiego, który wynalazł to urządzenie (zmarł w 1861 roku). Śmigło znaczy grób polskiego lotnika, majora Ludwika Idzikowskiego, który zginął, próbując przelecieć nad Atlantykiem w 1929 roku. Szyny tramwajowe tworzyły krzyż na nagrobku motorniczego, który poniósł śmierć w wyniku eksplozji kotła w 1917 roku. Ten cmentarz był jedynym miejscem, w którym najlepsi rzeźbiarze mogli pracować, nie obawiając się interwencji policji mocarstw rozbiorowych, dlatego też powstało tutaj wiele posągów niezwykłej urody.
Kondukt pogrzebowy warszawiaków pochodzących z wyższych sfer wyruszał zwykle spod domu zmarłego, gdzie jego ciało spoczywało uprzednio przez trzy dni. Chopin zostawił instrukcję następującej treści: „Otwórzcie moje ciało, bym nie został pogrzebany żywcem”. Zwłoki przenoszono potem do kościoła Świętego Krzyża na Krakowskim Przedmieściu (gdzie spoczywa serce Chopina), a potem wyprawiano w długą podróż na Powązki, wiodącą przez barwną dzielnicę żydowską. Kiedy chowano dwóch sławnych polskich lotników, Żwirka i Wigurę, na czas transportu przez miasto umieszczono trumny na kadłubie ich rozbitego samolotu.
Postawiłem świeczki na grobie wielkiego pianisty Witolda Małcużyńskiego, którego mój wuj znał i podziwiał, na grobowcu światowej sławy kompozytora Moniuszki oraz skrzypka i kompozytora Henryka Wieniawskiego. Pochowano tu również nauczycieli Chopina, Wojciecha Żywnego i Józefa Elsnera, a w nieco mniej odległych czasach polskiego reżysera filmowego Krzysztofa Kieślowskiego. Na jego nagrobku znajduje się brązowa rzeźba przedstawiające dwie dłonie ułożone na kształt klatki filmowej obejmującej kolejne ujęcie. Kiedy przechadzałem się długimi alejami, pośród zakonnic, kochanków, rodzin, kapłanów i starców, niektóre szklane znicze pękały z trzaskiem, rozlewając dokoła małe oceany ognia, gaszone w pośpiechu przez przechodniów.
Z Cmentarzem Powązkowskim wiąże się wiele fascynujących historii. Śmierć polskich artystów często otoczona jest aurą teatralnej melodramatyczności. Maria Wisnowska była pełną życia aktorką. Olśniewająco piękna, a przy tym dość rozwiązła aktorka uwikłała się w niewolniczy, pozbawiony miłości romans z Aleksandrem Barteniewem, „kometem” oddziału rosyjskiej kawalerii stacjonującego w Warszawie. Postanowili, że popełnią razem samobójstwo. Kiedy już Barteniew zastrzelił ją ze swego pistoletu, zabrakło mu odwagi, by targnąć się na własne życie. W konsekwencji został zdegradowany i uwięziony w fortecy. Gdy wyszedł w końcu na wolność, okryty hańbą i zubożały, odwiedzał grób swej kochanki aż do śmierci. Inny, makabryczny spektakl był wynikiem eksplozji bomby zrzuconej na Powązki przez sowiecki samolot. Z grobowca wyleciała trumna, a oderwane wieko odsłoniło szkielet z białymi, skórzanymi rękawiczkami na dłoniach. Prawa ręka trzymała pukiel złotych włosów, które ciągnęły się od czaszki po kolana i kołysały na wietrze, jakby przywrócone nagle do życia.[1]
Wokół pomnika zbrodni Katyńskiej rozciąga się prawdziwe morze świec. Masakra w lesie Katyńskim, nad brzegami rzeki Dniepr w okolicach Smoleńska była jedną z najbardziej osławionych i kontrowersyjnych zbrodni dokonanych na narodzie polskim w czasie drugiej wojny światowej. Po rozpoczęciu działań wojennych we wrześniu 1939 roku zatrzymano w rosyjskich obozach ponad dwadzieścia tysięcy polskich oficerów rezerwy oraz żołnierzy w innych stopniach (byli to lekarze, naukowcy, inżynierowie, nauczyciele, biznesmeni i ludzie innych profesji – „śmietanka wroga klasowego”). Po kilku miesiącach, podczas których żołnierze korespondowali ze swoimi rodzinami, zapadła złowieszcza cisza. W kwietniu 1943 roku naziści rozkopali masowe groby i ekshumowali ponad 4000 ciał. Każdy z zabitych miał związane ręce i sowiecką kulę z tyłu czaszki. Naziści obwiniali sowietów, sowieci obwiniali nazistów.
Wina sowiecka została udowodniona ponad wszelką wątpliwość, gdy prezydent Gorbaczow przyznał się w imieniu Rosjan do zbrodni i wskazał, gdzie znajdują się pozostałe masowe groby, zawierające resztę ciał. Ten akt przemocy pozostaje dla Polaków symbolem wielu zbrodni popełnionych przez Związek Radziecki na narodzie polskim. Sprawa Katynia wciąż nie została ostatecznie zamknięta i sprawiła, że wielu Polaków ma negatywny stosunek do Rosji. Katyń to otwarta rana, która wciąż nie może się zagoić.[2]
Niedaleko Cmentarza Powązkowskiego znajduje się Cmentarz Wojskowy, gdzie od dwustu lat chowa się ludzi związanych z wojskiem. Tutaj znajdują się anonimowe groby żołnierzy Armii Krajowej poległych w powstaniu warszawskim, ofiary bitwy warszawskiej czy też „Cudu nad Wisłą” z 1920 roku, oraz żołnierze, którzy walczyli mężnie z niemieckim najeźdźcą w roku 1939. Ten rozległy fragment nekropolii, porośnięty wierzbami, przywołuje pamięć o dramatycznym, krwawym oporze, jaki Polska stawiała niczym nie uzasadnionej agresji. Patrząc na zwarte szeregi wojskowych krzyży, wśród których migocą płomyki świec, odnosi się wrażenie, że oto szata niebios została rozpostarta na ziemi. Po roku 1918, kiedy Polska odzyskała niepodległość, pochowano tu wielu wybitnych obywateli Warszawy, między innymi pianistę Władysława Szpilmana.[3]
Wizyta na przylegającym do Powązek Cmentarzu Żydowskim przy ulicy Okopowej przypomina, jak znacząca była niegdyś obecność Żydów w Warszawie, i jak wielki był ich wkład w życie tego miasta. W latach 1527-1795 nie pozwalano Żydom osiedlać się w Warszawie. Cmentarz powstał w roku 1806, wówczas jeszcze poza miastem, i obejmował ogromny obszar ponad 32 hektarów. W roku 1939 spoczywały tu ciała około 200 000 Żydów, pochowane w oznaczonych grobach. Obecnie duża część nekropolii jest zaniedbana, pięknie rzeźbione nagrobki chylą się ku ziemi, ozdobne kute żelazo rdzewieje, a drzwi grobowców stoją otworem, jakby uciekły z nich dusze zmarłych. Mimo to, dzięki pracy i poświęceniu wielu wolontariuszy, w ostatnich latach sytuacja znacznie się poprawiła, a spore fragmenty cmentarza zostały oczyszczone i odrestaurowane. Najbardziej wzruszające są masowe groby uczestników powstania w getcie (zarośnięte trawą zagłębienia, otoczone kręgiem stojących marmurowych bloków z czarnymi opaskami) oraz symboliczne nagrobki ufundowane przez Żydów mieszkających za granicą w hołdzie tym członkom ich rodzin, którzy zostali tu zamordowani i nie mieli szansy ich poznać. Napis na jednym z pomników głosi: „Pamięci miliona żydowskich dzieci zamordowanych przez niemieckich barbarzyńców 1939-1945”.
Na terenie cmentarza znajduje się również pomnik, a zarazem symboliczny grób, Janusza Korczaka[4] „Króla dzieci”, który towarzyszy grupce swoich wychowanków z domu dziecka, zmierzając wraz z nimi ku wspólnej zagładzie. Spośród niezliczonych opisów okropności holokaustu, które miałem okazję czytać, ten właśnie fragment, opisujący ostatnią drogę dwustu dzieci do obozu zagłady w Treblince, jest najbardziej rozdzierający. Pochodzi z książki Władysława Szpilmana „Pianista”.
„Kilka dni później, chyba 5 sierpnia, udało mi się wyrwać na krótko z pracy i szedłem ulicą Gęsią, gdy przypadkowo stałem się świadkiem wymarszu Janusza Korczaka i jego sierot z getta.
Na ten poranek zaplanowano, zgodnie z rozkazem, opróżnienie prowadzonego przez Korczaka żydowskiego sierocińca. Dzieci miały zostać wywiezione same, jemu zaś dawano szansę uratowania się i tylko z trudem udało mu się przekonać Niemców, by zezwolili mu towarzyszyć dzieciom. Spędził z nimi długie lata swojego życia i teraz, w ich ostatniej drodze, nie chciał ich pozostawiać samych. Chciał im tę drogę ułatwić. Wytłumaczył sierotom, że mają powód do radości, bo jadą na wieś. Nareszcie mogą zamienić wstrętne, duszne mury na łąki porośnięte kwiatami, na źródła, w których będzie można się kąpać, na lasy, gdzie jest tak wiele jagód i grzybów. Zarządził, by ubrały się świątecznie i tak ładnie wystrojone, w radosnym nastroju ustawiły się parami na dziedzińcu.
Małą kolumnę prowadził SS-man, który jak każdy Niemiec kochał dzieci, a szczególnie te, które miał wkrótce wyprawić na tamten świat. Wyjątkowo spodobał mu się dwunastoletni chłopiec – skrzypek, który niósł swój instrument pod pachą. Rozkazał mu wyjść na czoło pochodu dzieci i grać. Tak też ruszyli w drogę.
Gdy spotkałem ich na Gęsiej, dzieci, idąc, śpiewały chórem, rozpromienione, mały muzyk im przygrywał, a Korczak niósł na rękach dwoje najmłodszych, także uśmiechniętych, i opowiadał im coś zabawnego.
Z pewnością jeszcze w komorze gazowej, gdy gaz dławił już dziecięce krtanie, a strach zajmował w sercach sierot miejsce radości i nadziei, Stary Doktor ostatnim wysiłkiem szeptał im:
- To nic, dzieci! To nic… - by przynajmniej swym małym podopiecznym zaoszczędzić strachu przed przejściem z życia do śmierci”.[5]
Takie publiczne i zbiorowe akty czci i żałoby, chwalebne, a zarazem upokarzające, moralnie nienaganne i bezwstydnie artystyczne, spajają polskie społeczeństwo. Takie gesty budują ciągłość polskiego dziedzictwa psychologicznego. Kiedy wreszcie wyszedłem z okrytego wilgotną mgłą cmentarza, otulając się szczelniej płaszczem, uświadomiłem sobie, że Dzień Wszystkich Świętych w Polsce nie jest dziwnym, nawet makabrycznym obyczajem, lecz unikatową częścią duszy Europy i triumfem człowieczeństwa.
[1] Historia Powązek opisana została w ciepły, a zarazem głęboko patriotyczny sposób w bogato ilustrowanej książce Jerzego Waldorffa „The Rest is Silence: The Powązki Cemetery in Warsaw” („Reszta jest milczeniem”)
[2] Więcej szczegółów można znaleźć w książce „The Murderers of Katyń: A Russian Journalist Investigates” V. Abarinov (Nowy Jork 1993). Warto również zajrzeć na stronę prowadzoną przez australijskiego historyka Davida Miramsa – www.katyn.org.au – dostępnej w polskiej i angielskiej wersji językowej.
[3] Bohater filmu Romana Polańskiego „Pianista” zmarł w Warszawie w lipcu 2000 roku. Przeżywszy cudem wojnę, zrobił wspaniałą karierę muzyczną, skomponował ponad pięćset popularnych melodii i piosenek. Jak na ironię jeden z jego ulubionych utworów nosi tytuł „W małym kinie” i opłakuje zniknięcie małych, kameralnych kin, które niegdyś były ogromnie popularne w Polsce.
[4] Janusz Korczak (1878-1942), a właściwie Henryk Goldszmit, Polak żydowskiego pochodzenia, był bohaterskim lekarzem pediatrą, autorem książek dla dzieci i pedagogiem. Andrzej Wajda nakręcił w 1990 roku film o jego życiu zatytułowany „Korczak”. Do dziś działają sierocińce zainspirowane jego ideami.
[5] Władysław Szpilman, „Pianista” (Kraków 2002) str. 91-92
Kraj z Księżyca: Podróże do Serca Polski (Wydawnictwo Czarne, Warszawa 2010)
http://www.michael-moran.net/pages/polish_editions/Kraj_z_Ksiezyca/index.htm
Polish language version is now only available direct from the author:
Contact: mjcmoran@wp.pl
The Tatar Cemetery
In Poland, the presence of Islam is an old phenomenon, deeply rooted in the history and culture of the country. In the 16th and 17th centuries some 100,000 Sunni Muslim Tatars emigrated to Poland. Yesterday, Sunday 2 November 2014, I again ventured into the clammy night to visit the small Muslim Tatar Cemetery in Warsaw. So many appalling acts are being committed by Islamist extremist fundamentalists at present I felt I wanted to visit a place where the traces of some 627 years of relatively peaceful co-existence between Poles, Lithuanians and Tatars remain. Years ago I had visited the tiny Muslim mosques of Kruszyniany and Bohoniki and written about the experience in my book A Country in the Moon:
There was no fresh horse blood on the menu at the Tatar restaurant. Delicious dumplings were recommended by the two beautiful young teenage girls who served me. One was a descendant of the Tatars who settled in Kruszyniany three hundred years before. She was of a markedly eastern appearance with jet black, straight hair. The other girl was a blonde Pole with flowers in her hair. As they stood smil- ing, waiting to take my order, I could not help reflecting on the harmony that existed between Islam and Christianity for centuries in this region during the period of the religiously tolerant Polish–Lithuanian Commonwealth and comparing it with the lamentable world situation today. During the sojourn of Adam Mickiewicz among the Crimean Tatars in 1825, he developed ‘oriental’ enthusiasms reflected in his beautiful Crimean Sonnets. He was able to effortlessly reconcile his great reverence for Islam with his Catholic faith. At this time he also developed an enduring respect for the Jews, to the point of attempting in 1855 to raise a Jewish legion in Istanbul, the Hussars of Israel. The story of the ‘Lipka Tatars’ is an extraordinary one full of passion and exoticism.
The villages of Bohoniki and Kruszyniany are east of Białystok close to the border with Belarusia and both possess tiny mosques. As one passes through the magnificent Puszcza Knyszyńska, it is easy to imagine the small sturdy horses of the Tatars scything across the broad, open plains. The car passed silently over a thick carpet of fallen leaves as there was virtually no traffic in this remote place. Kruszyniany is a hamlet of rustic, mainly wooden houses that straggle along a muddy road. The mosque set among birch trees is a small eighteenth-century weatherboard building painted green. If it were not for the tiny golden star and crescent glittering on the top of twin cupolas, it would be almost indistinguishable from a Christian parish chapel. Fortunately I arrived as one of the Tatar descendants was locking up. His face had a distinct Mongol cast from the central Asian steppe and he was extraordinarily friendly. Turkish and Persian rugs covered the floor.
‘Do come in! You are most welcome, sir. Did you know there were still Tatars like me in Poland?’ He gave a terrific grin.
‘Yes, I did actually. I came to this village to see the mosque. I’ve just had a delicious lunch of Tatar specialities.’
‘Ah! You like the Tatar foods! So you know everything about us, but you do not know the Islamic features in here, I think.’
‘No, you’re right. I certainly don’t know enough about Islam.’
‘The small room there is for the women, separate from the men. Here is the Mihrab that indicates the passage to Mecca. The Minbar is this small platform where the Imam delivers prayers and addresses the congregation. On the walls there are Muhirs, ornamental hangings with embroidered verses from the Koran.’
The mosque was diminutive in scale but had a definite atmosphere of holiness and peace.
‘I see. Is the mosque still used?’
‘Yes, but not so often. There are only three Tatar families left in the village now. All the young people are in the city. But I like it here and talking to interesting visitors like you, my good sir!’
Islam has had a long, relatively peaceful relationship with Poland of a unique character. Polish Sarmatians claimed descent from Iranian ‘barbarian’ tribes from the Black Sea steppe. The Lipka Tatars have been living on the lands of the old Polish–Lithuanian Commonwealth since the fourteenth century. The Tatar warlord Tokhtamysh and his clan were permitted to settle in Lithuania by the Lithuanian Grand Duke Vytautas (1352–1430) after being defeated by the legendary Turco-Mongol warlord Tamerlane. They were permitted to maintain their tribal organization and given the religious freedom to practise Islam. Many fought as light cavalry against the Teutonic Knights at Grunwald and subsequently defended the Polish-Lithuanian Commonwealth from attack. Cooperation lasted through successive reigns until the Counter Reformation, when restrictions of their long-held privileges caused them to appeal to the Sultan Murad III in Istanbul. They finally rebelled and went over to the Turks when the Polish–Ottoman war erupted in 1672.
The Polish author Henryk Sienkiewicz, himself descended from Christianized Lipka Tatars, won the Nobel prize for literature in 1905. 201 The name ‘Lipka’ comes from the old Crimean Tatar name for Lithuania and a corruption of the Polish meaning ‘small lime tree’. His great historical Trylogia (Trilogy) written in the late nineteenth century described and in many ways helped forge the national character of Poles, inspiring them to resist under foreign occupation and the Nazis. The Tatar rebellion was immortalized in the last novel of the trilogy – Pan Wołodyjowski (Colonel Wolodyjowski, or Fire in the Steppe):
The young Lipka raised his proud head, cast his lynx-like glare over the gathering and, having suddenly torn open his tunic to reveal his broad chest, he exclaimed “Behold, the blue fish tattoos! I am the son of Tuhaj-Bej!” The room was stunned to silence. The very name of such a terrifying warlord curdled the blood.
Only a year later the Lipkas had become disaffected by their new masters and after the Polish victory at Chocim in 1673 their privileges were restored in an amnesty.
They then fought alongside the winged cavalry of King Jan Sobieski III at the great Battle of Vienna in 1683, wearing straw in their helmets to distinguish themselves from the Tatars fighting on the Turkish side. The famed ‘Tatar tactics’ of a feigned retreat fol- lowed by reverse and attack contributed greatly to victory that day. Sobieski wrote to his wife Marysieńka, ‘Our Tatars are entertaining themselves with falcons they have brought with them . . . and are proving to be loyal and trustworthy.’ After this victory they were rewarded with land, noble status and exemption from taxes. The ennobled Lipka cavalry units (some astonishingly sharing the same Nałęcz coat of arms as Joseph Conrad) lived like szlachta, took part in uprisings after the partition of Poland, fought in the Napoleonic army and finally against the Nazis.
I followed the advice of my Tatar descendant to visit the Mizar or Tatar cemetery set in woodland on a slight rise, a place eloquent of the remarkable mixture of cultures in eastern Poland. The grave- stones near the entrance were clearly Christian, but these gave way to older Tatar headstones, overgrown and tilted at crazy angles, topped with iron crescents and stars, some with Russian or Arabic inscrip- tions. Names such as Mustapha Bogdanowicz or Ismail Jankowsy reflect the marriage of Pole and Tatar. The origins of Jewish Tatars however are hidden in the mists of time. Families clearly of Asian origin were clearing graves of leaves and tangled overgrowth in preparation for All Saints’ Day, a custom they have adopted from their Christian neighbours. One particularly strong Tatar physiognomy sent my mind reeling straight back to the fourteenth century.
Hundreds of rarely visited lakes and ancient forests dominate the regions north of the Tatar villages along the Belarusian frontier up to the Lithuanian border. The Puszcza Augustowska and the Suwalszczyna possess some of the most remote, beautiful and undeveloped country- side in Europe. Lake Wigry is a labyrinthine network of creeks, forest, marsh and water with many varieties of fish, beaver, game and birds. The outrageously pink Camadolese monastery dominates the lake. Pairs of storks perch and clack conjugal bills on haystacks. Carts pulled by lusty horses are loaded with laughing children sitting on piled leaves of green tobacco. Deserted roads of a blessed rural past.
Extracted from:
A Country in the Moon: Travels in Search of the Heart of Poland by Michael Moran (Granta, London 2008)
 |
| The Tatar mosque at Kruszyniany |
 |
| The friendly custodian of the Tatar mosque in Kruszyniany in 1993 |
The Tatar cemetery in Warsaw is deeply atmospheric due in part to the subconscious overlays of horror at present choking our hearts and souls. The small cemetery was founded in 1867 to cater for Muslim soldiers in the Tsar's armies stationed in Warsaw. It then became the resting place for Polish Tatars mainly from the Grand Duchy of Lithuania.
In November 2010, a monument to the Polish Tatars was unveiled in Gdansk in a ceremony addressed by the Polish President Komorowski and Tatar representatives from across Poland and abroad. The monument is a symbol of the long and important role of Tatars in Polish history. "Tatars shed their blood in all national independence uprisings. Their blood seeped into the foundations of the reborn Polish Republic." President Komorowski stated at the unveiling. The monument is the first of its kind to be erected in Europe. Distinct Tatar military units have fought bravely for Poland over the centuries in an analogous way to the Gurkha units for Britain but naturally over a far longer period. Since the Battle of Grunwald (Battle of Tannenberg in 1410) until World War II, Polish Muslim Tatars have been separate units in Polish army.
In November 2010, a monument to the Polish Tatars was unveiled in Gdansk in a ceremony addressed by the Polish President Komorowski and Tatar representatives from across Poland and abroad. The monument is a symbol of the long and important role of Tatars in Polish history. "Tatars shed their blood in all national independence uprisings. Their blood seeped into the foundations of the reborn Polish Republic." President Komorowski stated at the unveiling. The monument is the first of its kind to be erected in Europe. Distinct Tatar military units have fought bravely for Poland over the centuries in an analogous way to the Gurkha units for Britain but naturally over a far longer period. Since the Battle of Grunwald (Battle of Tannenberg in 1410) until World War II, Polish Muslim Tatars have been separate units in Polish army.
 |
| Tatar Mosque at Bohoniki |
This active cemetery was originally divided into sections for the rich on the right and the poor on the left. This division has been abandoned but appeared still in evidence last night as the left side was mainly in darkness without candles and the right brightly lit in a number of places. According to their religious law, a Muslim needs to be buried within three days after his death with cremation forbidden.
The history of Polish Tatars is a perfect example of co-existence of two different cultures. I ask myself whether this process of acculturation was enabled by Polish tolerance towards their Muslim neighbors. Certainly Polish soldiers were much respected by Muslims in their zone of occupation after the recent Iraq war.
On this day in particular, I felt that awareness of the history of the obscure but successful acculturation of the Polish Tatars might well go a long way to returning all truly religious hearts to a decent respect for the sacred miracle of human life.
Extract from:
Polish language version is now only available direct from the author: Contact: mjcmoran@wp.pl
The history of Polish Tatars is a perfect example of co-existence of two different cultures. I ask myself whether this process of acculturation was enabled by Polish tolerance towards their Muslim neighbors. Certainly Polish soldiers were much respected by Muslims in their zone of occupation after the recent Iraq war.
On this day in particular, I felt that awareness of the history of the obscure but successful acculturation of the Polish Tatars might well go a long way to returning all truly religious hearts to a decent respect for the sacred miracle of human life.
Polish Translation
W menu tatarskiej restauracji nie było wcale świeżej końskiej krwi. Dwie śliczne nastolatki, które mnie obsługiwały, poleciły pyszne pierogi. Jedna z nich była potomkinią Tatarów, którzy osiedlili się w Kruszynianach trzysta lat temu. Miała typowo wschodnią urodę, podkreśloną przez proste, kruczoczarne włosy. Drugą była jasnowłosa Polka z kwiatami we włosach. Kiedy stały, uśmiechnięte, czekając na moje zamówienie, pomyślałem mimowolnie o harmonii panującej w tym regionie między islamem i chrześcijaństwem przez wiele stuleci, w czasach tolerancji religijnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów; nie mogłem też uniknąć porównań z opłakaną sytuacją współczesnego świata. W czasie pobytu wśród Tatarów krymskich w 1825 roku Adam Mickiewicz uległ fascynacji „orientem”, czemu dał wyraz w swoich pięknych „Sonetach Krymskich”. Udało mu się wówczas bez trudu pogodzić szacunek dla islamu ze swą wiarą katolicką. W owym czasie nabrał także wielkiego szacunku dla Żydów – do tego stopnia, że w 1855 roku próbował stworzyć w Stambule (Konstantynopolu) Legion Żydowski, Husarię Izraela.[1] Historia „Tatarów polskich”, zwanych również Lipkami[2] to rzecz niezwykła, pełna namiętności i egzotyki.
Wioski Bohoniki i Kruszyniany leżą na wschód od Białegostoku, blisko granicy z Białorusią. W obu znajduje się maleńki meczet. Wędrując przez wspaniałą Puszczę Knyszyńską nietrudno wyobrazić sobie małe, mocne konie Tatarów pędzące przez wielkie, otwarte równiny. Samochód jechał cicho po grubym dywanie suchych liści zalegających na drodze, gdyż w tym odległym miejscu nie było prawie żadnego ruchu. Kruszyniany to osada złożona z rustykalnych, głównie drewnianych domów rozrzuconych wzdłuż błotnistej drogi. Meczet ukryty między brzozami to mały, drewniany budynek z osiemnastego wieku, pomalowany na zielono. Gdyby nie maleńkie złote gwiazdy i półksiężyce, lśniące na szczycie bliźniaczych kopuł, właściwie nie różniłby się niczym od parafialnego kościółka. Dopisało mi szczęście, bo dotarłem do meczetu w chwili, gdy zamykał go jeden z potomków tutejszych Tatarów. Miał twarz o charakterystycznych mongolskich rysach, rodem prosto z azjatyckiego stepu, i był niesłychanie uprzejmy. Podłogę meczetu okrywały tureckie i perskie dywany.
- Proszę wejść! Serdecznie pana zapraszam. Wiedział pan, że w Polsce wciąż żyją Tatarzy, tacy jak ja? – Uśmiechnął się od ucha do ucha.
- Tak, prawdę mówiąc wiedziałem. Przyjechałem tutaj, żeby obejrzeć meczet. Właśnie zjadłem pyszny lunch, same tatarskie specjały.
- Ach, więc lubi pan tatarskie jedzenie! Więc wie pan o nas wszystko, ale pewnie nie wie pan, jak zbudowany jest meczet.
- Ma pan rację. Rzeczywiście niewiele wiem o islamie.
- Ten mały pokój przeznaczony jest dla kobiet, oddzielonych od mężczyzn. Tutaj jest Mihrab, który wskazuje, gdzie leży Mekka. Minbar to małe podwyższenie, z którego imam prowadzi modlitwę i przemawia do wiernych. Na ścianach wiszą muhiry, ozdobne tkaniny z wyhaftowanymi wersetami z Koranu.
Meczet był maleńki, ale wypełniała go atmosfera świętości i spokoju.
- Czy ktoś nadal korzysta z tego meczetu?
- Tak, ale niezbyt często. W wiosce zostały już tylko trzy tatarskie rodziny. Wszyscy młodzi ludzie są w mieście. Ale mnie się tutaj podoba, i lubię rozmawiać z takimi ciekawymi gośćmi jak pan!
Długa historia islamu w Polsce ma wyjątkowo spokojny, unikatowy wręcz charakter. Polscy Sarmaci twierdzili, że są potomkami „barbarzyńskich” irańskich plemion z czarnomorskich stepów. Tatarzy polscy (litewscy) żyli na terenach Rzeczpospolitej Obojga Narodów od czternastego wieku. Tatarski chan Tochtamysz i jego klan osiedlili się na Litwie za zgodą wielkiego księcia Witolda (1352-1430) po tym, jak zostali pokonani przez legendarnego wodza turecko-mongolskiego Timura. Pozwolono im zachować strukturę plemienną i swobodnie praktykować islam. Wielu z nich walczyło w oddziałach lekkiej kawalerii przeciwko Krzyżakom na polach Grunwaldu, później zaś broniło granic Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Współpraca ta trwała przez wiele lat, aż do czasów kontrreformacji; kiedy odebrano im przywileje, którymi cieszyli się przez tak długi czas, szukali pomocy u sułtana Murada III w Stambule. W końcu zbuntowali się i w roku 1672, kiedy wybuchła wojna polsko-osmańska, przeszli na stronę Turków.
Potokiem Lipków był polski pisarz, Henryk Sienkiewicz, który w 1905 roku otrzymał literacką nagrodę Nobla. Jego wielki cykl historyczny, „Trylogia”, napisany pod koniec dziewiętnastego wieku, dodawał Polakom otuchy i kształtował ich narodowy charakter, nakłaniając do czynnego stawiania oporu państwom zaborczym, a później również i nazistom. Tatarski bunt uwieczniony został w ostatniej powieści „Trylogii” – „Panu Wołodyjowskim”.
„A młody Lipek podniósł dumnie głowę, powiódł swym żbiczym wzrokiem po zgromadzeniu i nagle rozerwawszy żupan na swej szerokiej piersi rzekł:
- Ot, ryby siną barwą wykłute!... Jam jest syn Tuhaj-beja!...
Umilkli wszyscy, tak wielkie imię strasznego wojownika uczyniło wrażenie.”[3]
Zaledwie rok później Lipkowie zniechęcili się do swoich nowych panów, a po zwycięstwie polskiej armii pod Chocimiem, w roku 1673, wrócili do Polski i otrzymali przywrócone w wyniku amnestii przywileje.
Później walczyli u boku skrzydlatej kawalerii króla Jana III Sobieskiego w wielkiej bitwie wiedeńskiej, w 1683 roku; nosili wówczas słomę przywiązaną do hełmów, by odróżnić się od Tatarów walczących po stronie tureckiej. Słynna „tatarska taktyka”, polegająca na pozorowanym odwrocie, po którym następuje nagły atak, w znacznej mierze przyczynił się do zwycięstwa polskich wojsk. Sobieski pisał do swojej żony, Marysieńki: „Nasi Tatarzy zabawiają się sokołami, które przywieźli tu ze sobą… są lojalni i godni zaufania”. Po tej wiktorii Lipkowie otrzymali w nagrodę ziemię i tytuły szlacheckie, zostali również zwolnieni z podatków. Lipkowscy kawalerzyści (co ciekawe, niektórzy pieczętowali się herbem Nałęcz, tym samym, co Joseph Conrad) żyli jak szlachta, brali udział w powstaniach po rozbiorach Polski, walczyli w armii napoleońskiej, a w końcu także przeciwko nazistom.
Kierując się radą mojego tatarskiego przewodnika, postanowiłem odwiedzić mizar czyli tatarski cmentarz, ukryty w lesie na niewielkim wzgórzu, miejscu świadczącym o niezwykłym pomieszaniu kultur we wschodniej Polsce. Nagrobki przy wejściu bez wątpienia były chrześcijańskie, dalej jednak ustępowały miejsca nagrobkom tatarskim, zarośniętym i przechylonym na różne strony. Każdy z nich zwieńczony był żelaznym półksiężycem oraz gwiazdą i opatrzony napisem po rosyjsku, polsku lub arabsku. Niektóre nazwiska, takie jak Mustafa Bogdanowicz albo Ismail Jankowski były naocznym dowodem zrastania się ludności polskiej i tatarskiej. Jednakże początki żydowskich Tatarów giną w pomroce dziejów. Ludzie o typowych azjatyckich rysach czyścili groby z trawy i liści, przygotowując je do Dnia Wszystkich Świętych i trzymając się tym samym zwyczaju, który przejęli od swoich chrześcijańskich sąsiadów. Oblicze jednego z nich, o wyjątkowo mocnych, azjatyckich rysach, przeniosło na moment moją wyobraźnię prosto do czternastego wieku.
Setki rzadko odwiedzanych jezior i połacie starych, gęstych lasów dominują w krajobrazie regionu położonego na północ od tatarskich wiosek, wzdłuż białoruskiej granicy, aż po Litwę. Puszcza Augustowska i Suwalszczyzna to jedne z najpiękniejszych i najdzikszych obszarów w Europie. Jezioro Wigry otoczone jest prawdziwym labiryntem strumieni, lasów i trzęsawisk, w których żyje mnóstwo różnorakich gatunków ryb, zwierząt lądowych i ptactwa. Nad jeziorem góruje szokująco różowy klasztor kamedułów. Na stogach siana przysiadają pary bocianów, które klekocą głośno w małżeńskim uniesieniu. Krzepkie konie ciągną wozy wyładowane stertami zielonych liści tytoniu, na których siedzą roześmiane dzieciaki. Puste drogi szczęśliwej wiejskiej przeszłości.
[1] Szersze omówienie stosunku Mickiewicza do Żydów, których ogromnie szanował za gotowość do walki i stawiania oporu (co sprzeczne jest z powszechnym mniemaniem o służalczości Żydów), oraz prób stworzenia legionu żydowskiego, znaleźć można w fascynującej książce „Black Sea” Neala Aschersona (Londyn 1995) str. 171-5
[2] Nazwa „Lipka” pochodzi od starej, tatarskiej nazwy Litwy i została prawdopodobnie wywiedziona od zdrobnienia nazwy drzewa lipa.
[3] „Pan Wołodyjowski”, Henryk Sienkiewicz
Extract from:
Kraj z Księżyca: Podróże do Serca Polski (Wydawnictwo Czarne, Warszawa 2010)
Polish language version is now only available direct from the author: Contact: mjcmoran@wp.pl
Comments
Post a Comment